* * *

Жұмысымыздың табысты болуына жол ашатын маңызды фактор – «өзектес» мемлекеттік саясаттарды қайта құру.

Ақша-несие саясатын қайта қараған жөн. Біз ұлттық және халықаралық инвес­тор­лардың теңгеге сенімсіздік білдіре­тінін көріп отырмыз.

Экономиканы әртараптандыру ісінің жеткіліксіздігі және бағамның тым құ­был­малылығы шетелден инвестиция тар­т­уға кедергі келтіріп отыр. Бұл, әсіресе, шикізаттық емес секторда айқын сезіледі. 

Валюта нарығын реттеуге және капитал қозғалысына қатысты проблемалар да теріс ықпалын тигізуде. Экспорттан түсетін табыстың елеулі бөлігі ішкі валюта нарығына түспей, шетелде қалып қояды. Үкімет пен Ұлттық банк экспорттаушыларды валюталық табысты сатуға ынталандыруға тиіс.

Ақша-несие саясатының ынта­лан­дырушылық рөлін де күшейту қажет. Қазіргі таңда бұл саясат көбінесе валюта нарығындағы қаржының шамадан тыс көбейіп кету қаупіне байланысты тежелуде. Банктер валюта нарығы және Ұлттық банктің мүмкіндіктері арқылы пайда таба алатын болған соң, нақты экономиканы несиелендіруге құлықты емес. 

Осы өтімділікті қайта бағдарлап, бизнеске несие беріп, валюталық алып­са­тар­лықты тоқтату ісіне бейімдеу үшін шаралар қабылдауды тапсырамын. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі мен Ұлттық банктің осы міндетті шешу үшін өкілеттігі мен құзыреті толық жет­кілікті. Жыл соңына дейін жағдай түзе­леді деп үміттенемін.

Қаржы секторындағы тағы бір жағым­сыз фактор – тұтыну сегменті мен бизнес­ке несие беру ісіндегі теңгерімсіздік. Тұтынушыларға тоқтаусыз, тіпті жауапсыз несие беруге нормативтік тұрғыдан  тосқауыл қою керек. Оның айтарлықтай әлеуметтік зардабы болуы мүмкін. Аза­мат­тардың қаржылық сауатының төмен­дігі оларға түрлі несиені жөн-жосықсыз тықпалауға себеп болмауы керек.

Биыл менің тапсырмам бойынша заң­на­малық және нормативтік база өзгер­тіліп, қарыз алушының төлем қабі­летін бағалауға қатысты талаптар едәуір күшейтілді. Бұрын тұтыну несие­сін оңды-солды таратып келген микро­қар­жылық ұйымдар, ломбардтар мен өзге де қаржы мекемелерінің қызметі мемлекет тарапынан реттелетін болды. Алайда бұл түйткіл әлі толық шешілген жоқ. Әсіресе, дағдарыс кезінде елдің табысы азайған тұста қарызға бату қаупі арта түсті. 

Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі мен Ұлттық банк несие беретін ұйымдардың жауапкершілігін арттыру, сондай-ақ несие бойынша шекті мөлшерлемелерді саралап-жіктеу және азайту үшін қосымша реттеу шараларын қабылдау керек.  

Біз ақша-несие саясатына деген сенімді арттыруға тиіспіз. Сол себепті Ұлттық банктің құрамынан Ақша-несие саясаты комитетін құру туралы шешім қабылданды. Оның құрамына тәуелсіз мүшелер де кіреді.   

Егер ұлттық табысты әділ бөлудің маңыздылығы туралы айтар болсақ, барша азаматтарға дәл сондай ұғынықты болатын салық саясатын әзірлеуіміз керек.

Бүгінде салықтар мен алымдардың 40-қа жуық түрі бар. Оны басқару ісі тым күрделі және негізінен мәжбүрлік сипатқа ие болып отыр.

Үкіметке «Атамекен» ұлттық кәсіп­кер­лер палатасымен бірлесіп және депу­таттық корпусты тарта отырып, Салық кодексін және заңға сәйкес актілерді егжей-тегжейлі қайта қарауды тапсыра­мын. Мақсатымыз – салықтық міндет­те­мелерді орындауды барынша жеңілдету және салықтар мен өзге де төлемдердің санын азайту.

Бюджетті әртараптандыру мен толық­тырудың қосымша тетігі ретінде салық­тық мөлшерлемелерді жіктеу жөнінде де ойлану керек.

Шағын және орта бизнес секторы бойынша пандемиядан көп зардап шеккен кәсіпкерлерге бөлшек сауда салығын айналым есебінен төлеуге мүмкіндік беру қажет деп есептеймін.

Халықаралық салық салу жүйесінің нормаларына да ерекше назар аударған жөн. Бұл нормалар шетел инвестициясын тартуға және тапқан табысты Қазақстанға қайта құюға барынша ынталандыруы керек. 

Сонымен қатар трансферттік баға белгілеуді және капиталдың елімізден шығарылуын қатаң бақылауға алу қажет. Сарапшылардың айтуынша, еліміздің ішкі жалпы өнімінің үштен біріне жуығы есепке алынбай, көлеңкеде қалып келеді. Бұл бюджет табысын арттыруға мол мүмкіндік берер еді.

Салық және кеден саласын цифр­ландыру «көлеңкелі экономиканың» кез келген көріністерімен күресуге айтар­лықтай көмектеседі. Тіпті, «көлеңкелі экономика» сыбайлас жемқорлыққа жол ашып отырғаны жасырын емес. 

Сондықтан Қаржы министрлігіне қа­расты Экономикалық тергеу қызметінің жұмысы негізінен «көлеңкелі экономикамен» күресуге бейімдеуді тапсырамын.   

Біз үнемді әрі жауапты жаңа бюджет саясатын әзірлеуіміз керек. Басым ба­ғыт­тар мен жобаларға ғана қаржы бөлген жөн. Қаржыны оңды-солды жұмсайтын за­ман келмеске кетті. Негізгі бюджеттік коэф­фициенттер мен ережелердің жина­ғын әзірлеу қажет.

Тұтас ахуалды білу үшін «кеңейтілген бюджет» ұғымын енгізу қажет. Онда мемлекеттік бюджеттен бөлек, бюджеттен тыс қорлардың да қаржысы есепке алынуға тиіс. 

Бюджетті жоспарлаудың жаңа жүйесі ұлттық басымдықтарды қамтамасыз етіп, ұлттық жоспарлау жүйесінің құрамдас бөлігіне айналуы керек.

Мемлекеттік органдарға бюджеттік дербестік берген жөн. Бұл міндеттерді шұғыл шешуге және ұжымдық жауап­сыз­дық пен әуре-сарсаңнан құтылуға мүм­кіндік береді.

Бірақ қойылатын талап та күшеюге тиіс. Осыған орай Есеп комитетінің құзы­ретін күшейтуді тапсырамын.

Мүдделер қайшылығына жол бермеу үшін Есеп комитетін қаржыландырудың өзгеше тәртібін белгілеу керек. Оны Үкі­мет жанындағы республикалық бюд­жеттік комиссия арқылы емес, Парла­мент­тің салалық комитеттері арқылы жүзеге асырған жөн.

Бәсекелік саясаттың маңызы арта түс­ті. Бәсекелі ортаны айтарлықтай түр­лен­­­­­діріп, әр кәсіпкер үшін шын мәнінде тең мүм­­кіндік қалыптастыру қажет. На­рық­­­тар­­ды монополизациялауды тоқтату керек.   

Нарықтағы көптеген салалар нарық­тық емес әдіс-тәсілдер арқылы «тас қа­малға» айналғаны жасырын емес. Кәсіп­керлер нарыққа кіре алмайды, ал егер кіре қалса, жеке монополистерге бағынуға мәжбүр болады.

Бәсекеге қарсы әрекет барлық салада – көмір, электр энергиясы, мұнай өнімдері, байланыс, дәрі-дәрмек, әуежай қызметтері, тұрғын үй коммуналдық шаруашылық қызметтері, логистика нарықтарында белең алып отыр. Бұл тізімді жалғастыра беруге болады.

Өңірлік деңгейде көбіне әкімшілік ре­сурс коммерциялық табыстың кілті саналады. 

Мемлекеттік және жекеменшік сала­дағы «монополистердің» жұмысын ретке келтіру керек. Нақты ережелерді бекіткен жөн: олар қандай жағдайда және қандай нысанда құрылады, түскен табыс қайда жұмсалады. Қатаң қоғамдық мониторинг жүргізу қажет.

Биржадағы сауда-саттықты тәртіпке кел­тіру керек. Бұл, ең алдымен, мұнай өнім­дері, электр энергиясы, көмір сауда­сы­на қатысты. Бұл саладағы ірі компа­ния­­лардың көзбояушылығына жол беру­ге болмайды.

Сондықтан бәсекелестікті қорғайтын және дамытатын мықты әрі тәуелсіз орган керек. Президентке тікелей бағынатын Бәсе­келестікті қорғау және дамыту агент­тігін құруды тапсырамын.

Тең құқылы бәсекелестікті дамыту үшін мемлекеттің экономикаға араласуын азайту маңызды рөл атқарады.   

Орталық мемлекеттік органдардың, әкімдіктер мен холдингтердің меншігінде әлі де болса жеті мыңға жуық әлеуметтік емес нысан бар.

Мемлекет шаруашылықты тәуір жүр­гі­зе алмайды деген қағида аксиомаға ай­нал­ды.

Үкімет Жаңа жекешелендіру жоспа­рын қабылдауға тиіс. Мемлекет менші­гінде тек әлеуметтік нысандар, сондай-ақ мемлекеттің қауіпсіздігі мен қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін нысандар ғана қалуы керек.

Квазимемлекеттік секторда әкім­ші­лік-басқару жұмысымен айналысатын қызметкерлердің санын, пайдасыз шығындарды және басы артық еншілес компанияларды қысқарту жұмыстары жалғасын табуға тиіс.

«Бәйтерек» және «ҚазАгро» холдинг­терінің рөліне арнайы тоқталғым келеді. Бұл компаниялар индустрияландыру және агроөнеркәсіптік кешенді дамыту ісіне елеулі үлес қосып, бұрын бір-бірі­мен байланыссыз болған қаржы инсти­тут­тарының қызметін ретке келтірді.

Ал қазір біз мүлде жаңа жағдайда тұр­мыз. Институционалдық құрылымды өз­гер­ту – уақыт талабы. Сондықтан осы екі ұйым­ды біріктіріп, қаржылық мүм­кіндік­тері анағұрлым зор даму институтын құр­ған жөн.

Бұл ретте, портфельді компаниялардың саны 2 есеге азайып, штат саны да 50 пайызға қысқаруға тиіс.

Еліміздің халықаралық аренадағы экономикалық мүддесін белсенді түрде ілгерілетіп, ұлттық мүддені қорғауда сындарлы ұстаным және кәсіби біліктілік таныту керек.

Қазақстанның игілігі үшін Еуразия экономикалық одағының және «Бір белдеу – бір жол» жобасының зор мүм­кін­діктерін барынша пайдаланған жөн.

Әлемде қалыптасқан жаңа ахуалда елге инвестиция тартып, отандық тауарлар мен қызметтерді экспортқа шығару Үкі­мет үшін ерекше басымдыққа ие болып отыр.

«Астана» халықаралық қаржы орта­лы­ғының әлеуетін тиімді пайдаланған жөн.

Қаржы орталығы тікелей және порт­фельді инвестициялар тартудың негізгі құралына айналуға тиіс.

* * *

Түйіндей келе айтарым, жалпы ішкі өнімнің абстрактілі өсімімен жұртты қуан­­та алмаймыз. Халыққа тұрақты жұмыс орын­дары, қолайлы жол, ауруханалар мен мектептер, сапалы азық-түлік керек.

Экономикалық реформалар азамат­тардың табысын арттырып, тұрмыс сапа­сының жоғары стандартын қамтамасыз еткенде ғана өзін-өзі ақтап, қолдауға ие болады. Осыны әрдайым есте ұстауымыз қажет.

III. Теңгерімді аумақтық даму

Елімізді аумақтық және кеңістік тұрғысынан дамыту тәсілдерін түбегейлі өзгерту керек.

Өңірлеріміз арасында экономикалық және өндірістік бағыты, тұрмыс деңгейі, мемлекеттік қызмет сапасы жағынан айырмашылықтар бар. Сондықтан аумақ­тық даму жолында әр өңірдің бәсекелі ар­тықшылығын ескеру қажет.

Еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шы­ғыс аймағының өнеркәсіптік әлеуетін барынша пайдалану керек. Осы өңірлерде еліміздің еңбек ресурсының жартысы шоғырланған. Сапалы жұмыс орындары бұл аймақтарды дамыту үшін өте өзекті.

Аграрлық секторға дәстүрлі қолдау көрсетумен қатар, ауыл шаруашылығы өнім­дерін тереңдетіп қайта өңдеуге, тамақ және тоқыма өндірісін дамытуға, құры­лыс материалдарын шығаруға және өнер­кәсіптің өзге де салаларына баса назар аудару қажет.

Индустрияландыру әлеуметтік мәсе­ле­лерді шешіп, табысты арттыру үшін ғана емес, сондай-ақ азаматтардың жаңа ментальдігін қалыптастырып, заман талабына бейімдеу үшін де маңызды. Ал бұл – ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттыратын негізгі фактордың бірі. 

Ірі металлургиялық кәсіпорындар орналасқан өңірлерді дамытуға қатысты тың көзқарас керек. Бұл, ең алдымен, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарына қатысты. Осы өңірлер жоғары технологиялы, ғылымды қажет ететін өндірістің және техникалық қызмет көрсетудің орталығы бола алады.

Қазақстанның батыс өңірлері мұнай-химия кешендерін салып, жоғары деңгейдегі қайта өңдеу ісінің жаңа өндірістік циклдарын құру үшін инвестиция тартатын орталыққа айналуға тиіс. Бізде осы күнге дейін мұнай химиясы мен газды қайта өңдеу жүйесінің жоқтығы – ақылға қонбайтын қисынсыз нәрсе.

Әсіресе, моноқалаларымызды дамыту ісіне тың серпін беру аса маңызды. Бұл ретте, қала құраушы кәсіпорындарға зор жауапкершілік жүктеледі. Олар барынша атсалыспаса, бұл міндет орындалмайды.

Қазақстан мен Ресейдің шекаралас аумақтарында 30 миллионға жуық адам тұрады. Миллионнан астам тұрғыны бар бірнеше қала орналасқан. Отандық тауарларды сату және инвестиция тарту үшін Ресей билігінің өкілдерімен және мекемелерімен тығыз қарым-қатынас орнату – еліміздің шекара маңын дамытудың аса маңызды факторы.

Ауылдың әлеуетін толық пайдалану – стратегиялық маңызы бар мәселе. Ауылдағы мейлінше өзекті мәселелерді шешуге арналған «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасын жүзеге асыру жалғасатын болады.

Өңірлерді дамыту ісіне қатысты тың тәсіл урбанизация үдерісін басқаруға, «миграция толқынын» кезең-кезеңмен жүргізуге, ірі қалалардағы халықтың ты­ғыз орналасуы мен әлеуметтік шиеленіс мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.

IV. Азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты – басты басымдық

Азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты, ең алдымен, баспана мәселесіне тікелей байланысты.

Нарық жағдайында тұрғын үйдің қолжетімділігі адамдардың табысына және осы міндетті өздігінен шеше алу қабілетіне орай жүзеге асады. 

Менің тапсырмам бойынша ел тұр­ғын­дарының зейнетақы жинағының бір бөлігін пайдалану мәселесі пысықталды. Бұл, әсіресе, қазір ерекше маңызды.

2021 жылдың өзінде Бірыңғай жи­нақ­таушы зейнетақы қорының 700 мың салымшысы өз жинағының бір бөлігін тұрғын үй алуға, емделуге жұмсай алады немесе басқарушы компаниялардың иелігіне береді.

Үкіметке Ұлттық банкпен бірлесіп, осы жылдың соңына дейін барлық қажет­ті нормативтік-құқықтық актілерді қабыл­дап, дайындық жұмыстарын жүргізуді тапсырамын.

Бұл реформа еңбек қатынастарын ашық әрі заңды жүргізіп, зейнетақы жүйесіне қатысуға ынталандыратын пәрменді құралға айналады.

Өз бетінше баспана мәселесін шешуге табысы жетпейтін азаматтарға тиімді әлеу­меттік көмек көрсетілетін болады.

Биылдан бастап «5-10-25» бағдар­ламасы жүзеге асырылуда. Оған 390 мил­лиард теңге бөлінді. Үкімет осы бағдар­ламаның жүзеге асырылу барысын үнемі қадағалап отыруы керек.

Кезекте тұрған адамдардың баспана мә­селесін тезірек шешу керек.  

Қазір әкімдіктер оларға арнап жалға бері­летін тұрғын үйлер салып жатыр. Бюд­жеттік және сатып алу рәсімдеріне бай­ланысты бұған ұзақ уақыт кетеді.

Бұл тәртіпке өзгеріс енгізетін кез келді. Қаражатты тек үй құрылысына ғана емес, жалдау ақысын субсидиялауға да бөл­ген жөн. Оның ауқымы осы шара­ның арқасында алғашқы жылдың өзін­де-ақ 10 есе өсіп, жүз мыңнан астам отба­сына нақты көмек көрсетіледі. Бұл жұмыс­ты реттеуді Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі негізінде құрылып жатқан «От­басы банкіне» тапсырдым. Банк басшы­лығы тікелей жауапты болады.

«Нұрлы жер» бағдарламасы аясын­да жеке тұрғын үй салу ісі баяу жүріп жатыр. Мұның басты себебі – үй салынатын аумақты дайындау ісінің қарқыны төмен. Өйткені заң бойынша су және электр желілері жүргізілген аумақтан ғана жер беріледі.

Жер үй тек баспана ғана емес, сондай-ақ табысы аз, әсіресе көпбалалы от­басылардың экономикалық тірегі де бола алады. Үкімет пен әкімдіктер әлеуметтік жер үйлер салынатын учаскелерді ин­фра­құрылыммен қамтамасыз ету ісін же­дел­детуі қажет. Бұл ретте, мемлекет-же­кеменшік әріптестігін де қолданған жөн.

Депутаттардың осы маңызды мәселені шешуге тікелей атсалысуын сұраймын. Ауыл еңбеккерлерін қолжетімді баспа­намен қамтамасыз ету үшін жұмыс бе­рушілердің шығындарын субсидиялау арқылы жалдамалы үйлер салуға мін­дет­теп, көптеген отандасымыздың тұрмыс сапасын неге жақсарта алмаймыз?!

 * * *

Отбасылық-демографиялық ахуал – зор алаңдаушылық тудырып отырған мәселе. 

Өкінішке қарай, Қазақстанда әр­бір алтыншы отбасы бала сүйе алмай отыр. Сауалнама көрсеткендей, отандас­та­ры­мыз­дың 20 пайызға жуығы мұны ажы­расуға негіз болатын елеулі себеп деп санайды.

Біріккен Ұлттар Ұйымының еліміздегі халық санының өсіміне қатысты болжамы Орталық Азиядағы көршілес мем­ле­кеттермен салыстырғанда көңіл көншіт­пейді.

Үкіметке 2021 жылдан бастап «Аңса­ған сәби» арнаулы бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырамын. Экстра­кор­пораль­ды ұрықтандыру бағдарламалары бойынша бөлінетін квота санын 7 мыңға дейін, яғни 7 есе көбейту қажет.

Балалардың қауіпсіздігі мен құқығын қорғау мәселесіне ерекше назар аудару керек.

Біз кәмелеттік жасқа толмаған бала­ларға қатысты жыныстық сипаттағы әре­кеттері үшін қылмыстық жазаны едәуір қатаңдаттық. Алайда бұл проблема әлі де ушығып тұр.

Мұндай қылмыскерлер рақымшылық алу және мерзімінен ерте босау құқы­ғы­нан айырылып, мейлінше қатаң жазалануы керек. Оларды қауіпсіздігі барынша жоғары түзеу мекемелерінде оқшаулаған жөн.

Мұндай әрбір істі прокуратура орган­дары ерекше бақылауға алуға тиіс. Әлеу­меттік және құқық қорғау органдарының әре­­кет­сіздігі немесе салғырттығына бай­­­­л­­а­­­нысты қатаң жаза қолданылатын болады.

Жалпы, бізге әлеуметтік саясаттың жаңа парадигмасы керек.

Әлеуметтік қамтамасыз ету саласы 17 заң­мен және заңға сәйкес ондаған актімен реттеледі. Бұл реттеу ісінің күрде­ленуіне және жүйесіздігіне әкеп соқ­тырды. Соның салдарынан мемлекет жауап­кершілігі айқындалмай, азаматтар өз құқықтарын жете түсінбей жүр. Үкіметке еліміздің Әлеуметтік кодексін әзірлеу жұмысын бастауды тапсырамын.

Әлеуметтік төлемдерді цифрландыру үшін шаралар қабылдау керек. Осыған орай азаматтың «әлеуметтік цифрлы әмиянын» енгізіп, тиісті тауар өткізуші жүйе қалыптастыру қажет.

Біздің қоғам еңбек құндылықтарына деген көзқарасты өзгертуі керек. Жас буынға еңбекті бағалауды, оны абыройлы және абыройлы емес деп бөлмеуді үйреткеніміз жөн.

Өкінішке қарай, жастарымыз әп-сәтте байып кеткісі келеді. Олардың лоте­реяға, бәс тігуге және букмекер агенттік­теріне жаппай әуестігінің себебі осында. Күнделікті өмірде гастарбайтерлер туралы орынсыз қалжың айту және олардың еңбегін менсінбеушілік етек алды.

Алаңдаумен өткен соңғы айларда ең­бек етудің баға жетпес қадір-қасие­тін жете түсіндік. Кіші медицина қыз­мет­керлері, коммуналдық және қызмет көрсе­ту саласында еңбек ететін азамат­тар қыруар жұмыс атқарды. Бұл – нағыз еңбектегі ерліктің жарқын үлгісі. Мұн­дай адамдар мемлекет назарынан тыс қалмайды.